Glutensiz beslenmek, biraz kilo vermek isteyenler veya akşam yemeğinden sonra daha az şişkinlik ve ağırlık hissetmek isteyenler için popüler bir diyet seçimiyken, diğerleri için ciddi bir tıbbi durum için gerekli bir çözümdür. Hâlihazırda çölyak hastalığınız varsa, sizde olduğunu düşünüyorsanız veya olan birini tanıyorsanız, işte bilmeniz gereken temel sorular ve cevaplar:

Çölyak hastalığı nedir?

Çölyak hastalığı glüten yediğinizde vücudun bağışıklık sisteminin kendi dokularına saldırdığı ciddi bir hastalıktır. Bu, bağırsağın astarına zarar verir ve vücudun gıdalardan besinleri düzgün bir şekilde ememeyeceği anlamına gelir. Çölyak hastalığı bir alerji veya gıda intoleransı değildir. Araştırmalar, her 100 kişiden 1’inin buna sahip olduğunu gösteriyor; ama aynı zamanda diğerlerinin de – yarım milyona kadar – henüz teşhis edilmediğine inanılıyor. Herkes, herhangi bir yaşta bunu geliştirebilir – daha önce glüten içeren ürünleri sorunsuz bir şekilde yemiş olsanız bile.

Gluten nedir?

Tahıl taneleri buğday, arpa ve çavdarda bulunan iki proteinin karışımıdır – hamurun tamamını esnek yapan ve keklerinizin birbirine yapışmasına yardımcı olan şeydir. Ancak tüm tahıl türlerinde bulunmaz; glutensiz çeşitler arasında mısır, karabuğday, kinoa, darı ve teff sayılabilir.

Çölyak hastaları glüten içeren ürünler yerlerse ne olur?

Çölyak her glüten yediğinde vücudun bağışıklık sisteminin kendisine saldırmasına neden olur; sırayla, bu bağırsak astarına zarar verir ve temel besinleri emmesini engeller. Diğer reaksiyonlar ve semptomlar, kişinin alerjisinin ciddiyetine bağlı olarak hafif ila şiddetli arasında değişebilir. Bir kişi baş ağrısı, ishal, kabızlık ve şişkinlik, aşırı mide krampları, ağız ülserleri, anemi, kilo kaybı ve sürekli yorgunluk yaşayabilir. Bunlar size tanıdık geliyorsa, belirtilerinizi tartışmak ve çölyak hastalığı için test yaptırmak için doktorunuzu ziyaret edin.

Tedavisi var mı?

Şu anda hayır. Bir aşı araştırmaları sürerken, şu anda çölyak hastalarının yapabileceği tek şey, glüten içeren gıdalardan kaçınarak ömür boyu bir diyet uygulamaktır.

Gluten hangi yiyeceklerde bulunur?

Günlük gıdaların ne kadar içerdiğine şaşıracaksınız. Tabii ki, pizza, makarna, ekmek, kraker ve kek gibi un bazlı bariz olanlar var. Ancak un, çorbalar, soslar (soya ve sostan beşamele kadar) ve bira gibi aklınıza bile gelmeyebileceğiniz birçok ürünü koyulaştırmak için kullanılır. Neyse ki, son AB yasaları, alerjen bileşenlerinin artık gıda ambalajlarında gösterilmesi gerektiği anlamına geliyor – bu nedenle, bir şeyin glüten veya buğday içerip içermediğini tespit etmek kolay.

Bu, çölyak hastalarının salatadan başka bir şey yemediği anlamına mı geliyor?

Kesinlikle hayır! Son birkaç yılda, glütensiz pazar giderek güçlendi giderek daha fazla üretici harekete geçiyor. Mevcut glütensiz gıdaların miktarı ve çeşitliliği artmakla kalmıyor, kalite de artıyor – örneğin, son beş yılda sunulan ekmek lezzetli ve yenilebilir hale geldi. Birçok süpermarkette glütensiz bölümler vardır ve restoranlar artık yemeklerinin çoğunu glutensiz olarak da sunmaktadır.

Çölyak hastasının azıcık glüten yemesi elbette önemli değil mi?

Ne yazık ki, gerçekten öyle – bu yüzden akşam yemeğine gelen bir çölyak arkadaşınız varsa, o balık yemeğinin üzerine ‘sadece birkaç ekmek kırıntısı’ koymanın sorun olmayacağını düşünmeyin. Sonuç olarak bir kişinin semptomlarının alevlenmesi birkaç saatten birkaç güne kadar sürebilir ve yemek yapıyorsanız çapraz bulaşmaya da dikkat ettiğinizden emin olun – örneğin, farklı doğrama tahtaları ve pişirme yöntemleri kullanın. Zor görünebilir, ancak çölyak hastaları tarafından çok takdir edilecektir!

Katkıda bulunanlar nelerdir?

Genleriniz, glutenli yiyecekler ve diğer faktörlerle birleştiğinde çölyak hastalığına katkıda bulunabilir, ancak kesin nedeni bilinmemektedir. Bebek besleme uygulamaları, gastrointestinal enfeksiyonlar ve bağırsak bakterileri de katkıda bulunabilir. Bazen çölyak hastalığı ameliyat, hamilelik, doğum, viral enfeksiyon veya şiddetli duygusal stres sonrasında aktif hale gelir.

Vücudun bağışıklık sistemi yiyeceklerdeki glütene aşırı tepki verdiğinde, reaksiyon ince bağırsağı kaplayan küçük, tüy benzeri çıkıntılara (villus) zarar verir. Villi, yediğiniz yiyeceklerden vitaminleri, mineralleri ve diğer besinleri emer. Villiniz hasar görürse, ne kadar yerseniz yiyin yeterli besin alamazsınız.

Risk faktörleri

Çölyak hastalığı, aşağıdakilere sahip kişilerde daha yaygın olma eğilimindedir:

• Çölyak hastalığı veya dermatitis herpetiformis olan bir aile üyesi
• Tip 1 diyabet
• Down sendromu veya Turner sendromu
• Otoimmün tiroid hastalığı
• Mikroskobik kolit (lenfositik veya kollajenöz kolit)
• Addison hastalığı

Komplikasyonları nelerdir?

Tedavi edilmeyen çölyak hastalığı şunlara neden olabilir:

• Yetersiz beslenme. Bu, ince bağırsağınız yeterli besinleri ememezse oluşur. Yetersiz beslenme kansızlığa ve kilo kaybına neden olabilir. Çocuklarda yetersiz beslenme yavaş büyümeye ve boy kısalığına neden olabilir.
• Kemik zayıflaması. Kalsiyum ve D vitamininin malabsorpsiyonu (malabsorpsiyon diyetteki majör -karbonhidrat, protein ve yağ- veya minör (elektrolitler, vitaminler, eser elementler vb) besin maddelerinin izole veya global olarak bağırsaklardan emilimlerinin bozukluğu ile karakterize multisistemik semptomlara yol açabilen bir durum), çocuklarda kemik yumuşamasına (osteomalazi veya raşitizm) ve yetişkinlerde kemik yoğunluğu kaybına (osteopeni veya osteoporoz) yol açabilir.
• Kısırlık ve düşük. Kalsiyum ve D vitamininin malabsorpsiyonu üreme sorunlarına katkıda bulunabilir.
• Laktoz intoleransı. İnce bağırsağınızın zarar görmesi, laktoz içeren süt ürünlerini yedikten veya içtikten sonra karın ağrısına ve ishale neden olabilir. Bağırsaklarınız iyileştiğinde, süt ürünlerini tekrar tolere edebilirsiniz.
• Glutensiz bir diyet sürdürmeyen çölyak hastalığı olan kişiler, bağırsak lenfoması ve ince bağırsak kanseri dâhil olmak üzere çeşitli kanser türlerini geliştirme riski daha yüksektir.
• Sinir sistemi sorunları. Çölyak hastalığı olan bazı kişilerde nöbetler veya el ve ayaklardaki sinirlerde hastalık (periferik nöropati) gibi sorunlar gelişebilir.

Yanıt vermeyen çölyak hastalığı

Çölyak hastalığı olan bazı kişiler, glütensiz diye düşündükleri şeye yanıt vermezler. Tepki vermeyen çölyak hastalığı genellikle diyetin glüten ile kontaminasyonundan kaynaklanır. Bir diyetisyenle çalışmak, tüm glütenlerden nasıl kaçınacağınızı öğrenmenize yardımcı olabilir.

Tepki vermeyen çölyak hastalığı olan kişilerde şunlar olabilir:

• İnce bağırsakta bakteri (bakteriyel aşırı üreme)
• mikroskobik kolit
• Zayıf pankreas fonksiyonu (pankreas yetmezliği)
• Huzursuz bağırsak sendromu
• Süt ürünlerinde (laktoz), sofra şekerinde (sakaroz) veya bal ve meyvelerde bulunan bir şeker türünde (fruktoz) bulunan şekeri sindirme zorluğu
• Refrakter çölyak hastalığı

Refrakter çölyak hastalığı

Nadir durumlarda, çölyak hastalığının bağırsak hasarı, katı bir glütensiz diyete yanıt vermez. Bu refrakter çölyak hastalığı olarak bilinir. Altı aydan bir yıla kadar glütensiz bir diyet uyguladıktan sonra hala belirti ve semptomlarınız varsa, semptomlarınız için başka açıklamalar aramak için daha fazla teste ihtiyacınız olabilir.